Nếu chỉ có Vật Chất và Tâm hay Danh và Sắc, tại sao Đức Phật dạy chúng ta Ngũ Uẩn, Mười Hai Xứ và Mười Tám Yếu Tố: Căn, Trần, Thức?
Có ba loại người đến gặp đức Phật.
Loại thứ nhất có Trí Tuệ cao siêu, họ muốn nghe các bài pháp ngắn và hiểu nhiều về Sắc hay Vật Chất, nhưng không hiểu Danh hay Tâm. Đối với hạng người này, đức Phật dạy cho họ Vật chất và Tâm hay Danh và Sắc, nhưng lại chia ra làm năm nhóm là ngũ Uẩn. Trong Ngũ Uẩn có bốn yếu tố thuộc về Tâm là: Thọ, Tưởng, Hành, Thức; và một yếu tố thuộc về Vật Chất hay Sắc đó là Sắc.
Loại thứ hai có Trí Tuệ trung bình, họ muốn nghe những bài pháp không dài hay ngắn quá, họ hiểu Tâm nhưng chẳng hiểu Vật Chất, đối với hạng người này Đức Phật dạy Vật chất và Tâm nhưng chia ra làm Mười Hai Xứ. Có mười rưỡi yếu tố Vật Chất mà chỉ có một rưỡi yếu tố Tâm.
Loại thứ ba có Trí Tuệ kém, họ muốn nghe những bài pháp dài, họ không biết đến Vật chất và Tâm hay Danh và Sắc chi cả. Đối với hạng người này Đức Phật dạy họ Danh Sắc bằng cách chia ra làm Mười Tám Yếu Tố là Căn, Trần và Thức.
Như chúng ta biết, khi học hỏi Mười Tám Yếu Tố: Căn, Trần, Thức thì năm Uẩn và Mười Hai Xứ cũng bao gồm trong đó. Trước tiên, chúng ta chia Mười Tám Yếu Tố: Căn, Trần, Thức ra làm ba nhóm.
Căn là cửa của giác quan, Trần là đối tượng của giác quan, Thức là sự nhận biết. Căn hay cửa của giác quan gồm có sáu: mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và tâm. Có thể gọi sáu căn này là cơ quan thâu nhận.
Trần hay đối tượng của giác quan, gồm có sáu: màu sắc, âm thanh, mùi, vị, vật hữu hình và đối tượng của tâm. Có thể gọi sáu Trần là cơ quan kích động.
Thức là sự nhận biết, có sáu Thức: nhãn thức, nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức, thân thức, ý thức (sự biết của mắt, sự biết của tai, sự biết của mũi, sự biết của lưỡi, sự biết của thân, sự biết của tâm). Có thể gọi sáu Thức là cơ quan biểu hiện.
Một cách tổng quát, chỉ có yếu tố kích động, yếu tố thâu nhận và yếu tố biểu hiện.
Chúng ta hãy lấy ví dụ về một hộp diêm quẹt để dễ hiểu Căn, Trần, Thức.
Đây là que diêm và đây là hộp diêm. Khi quẹt diêm vào hộp quẹt thì lửa sinh ra. Không thể nói lửa sinh ra từ đâu, không thể nói lửa đi đâu. Chúng ta có thể nghĩ rằng lửa ở sẵn trong que diêm. Nếu vậy thì que diêm có thể bùng cháy bất kỳ lúc nào mà không cần có sự cọ xát. Nếu chúng ta nghĩ rằng lửa nằm trong hộp diêm, thì khi làm rơi hộp diêm xuống đất có thể phát lửa. Lửa không nằm trước trong que diêm, cũng không nằm trong hộp diêm. Khi que diêm quẹt vào hộp diêm thì lửa phát sinh. Cũng vậy, khi Trần tiếp xúc với Căn tương hợp thì Thức phát sinh. Sáu Trần chẳng khác nào que diêm, sáu Căn chẳng khác nào hộp diêm và sáu Thức chẳng khác nào lửa phát sinh ra vậy.
Khi vật thấy đập vào mắt, sự nhận biết của mắt phát sinh, ngay lúc đó sự thấy xảy ra. Khi một sự thấy xảy ra, có ba yếu tố hiện diện: mắt, vật thấy và sự nhận biết.
Vật thấy hay Sắc thì vô tri, không nhận biết gì cả, nó là Vật Chất, là Sắc, là đối tượng được nhìn thấy.
Mắt cũng vô tri, không nhận biết gì cả, nó là Vật Chất, là Sắc. Mắt chỉ là một điều kiện để thấy.
Sự nhận biết của mắt hay nhãn thức là Tâm. Tâm có thể nhận biết hình dáng, màu sắc.
Như vậy, vào lúc có một sự thấy xảy ra chỉ có Vật Chất và Tâm mà thôi. Vật thấy và mắt là Vật Chất hay Sắc, sự nhận biết của mắt là Tâm. Nếu không có vật thấy, ta không thể thấy được. Vậy vật thấy là nhân. Dù có vật thấy, nhưng nếu không có mắt thì cũng không thể thấy được. Vậy mắt cũng là nhân. Sự nhận biết của mắt là quả. Vào lúc có một sự thấy xảy ra chỉ có nhân và quả mà thôi.
Những điều trình bày trên liên quan đến Chân Đế. Nếu ta không biết đến Chân Đế thì rất nhiều phiền não sẽ đến khi có một sự nhìn xảy ra. Mỗi khi vật thấy đập vào mắt ta, nhãn thức phát sinh, rồi ta nói: Tôi đang thấy. Vì thiếu chánh niệm nên ta có ý tưởng là "Tôi đang thấy", và từ đó phiền não phát sinh.
Xin hãy nhìn cây viết. Bạn có thấy cây viết này không? Thấy.
Bây giờ, bạn hãy nhắm mắt lại. Bạn có thấy cây viết không? Không. Vì mắt không tiếp thu hình ảnh cây viết. Đây là trường hợp có cơ quan kích động mà không có cơ quan tiếp thụ.
Bây giờ, tôi lấy cuốn sách che cây viết lại. Bạn có thấy cây viết không? Không. Vì mắt không có đối tượng. Đây là trường hợp có cơ quan tiếp thụ mà không có cơ quan kích động.
Khi ngủ mà bạn mở mắt. Tôi để cây viết trước mắt bạn, bạn có thấy không? Không. Khi chúng ta đang ngủ thì không có nhãn thức, nghĩa là khi ngủ, mắt không nhận biết được. Vậy nhãn thức hay Tâm là cơ quan hiện khởi. Vậy thấy là chức năng của nhãn thức, không phải là chức năng của ta. Thấy cũng không phải là chức năng của mắt nữa.
Vậy thì, chỉ có nhãn căn tiếp xúc với nhãn trần sinh ra nhãn thức, hay chỉ có mắt tiếp nhận vật thấy phát sinh ra sự thấy, mà chẳng có tôi, anh, đàn ông, đàn bà chi cả.
Nhưng chúng ta gặp phải khuyết điểm khi cho rằng: sự nhận biết của mắt hay nhãn thức là tôi, anh, chị v.v... Mỗi khi có một sự thấy xảy ra chúng ta nói: tôi thấy. Nếu chúng ta lầm lẫn nhãn thức là tôi; đó là nhận thức sai lầm, là tà kiến. Nếu chúng ta lầm lẫn nhãn căn là kẻ nhận thấy hình sắc; đó cũng là tà kiến, vì lầm lẫn nhãn căn là một cá thể. Tà kiến là nhận thức sai lầm hay quan kiến sai lầm, đừng hiểu tà kiến chỉ là mê tín dị đoan.
Hiện tượng thật sự tiếp xúc với mắt chúng ta chỉ là hình sắc, không phải đàn ông, đàn bà v.v... nhưng ta tin rằng ta thấy đàn ông, đàn bà v.v... đó là tà kiến vì ta đã lầm lẫn cho hình sắc là một con người.
Theo Tục Đế, ta có thể nói: Tôi thấy, anh thấy hay chị thấy v.v... nhưng theo Chân Đế, không phải là tôi anh hay chị thấy gì cả. Đó chỉ là nhãn thức nhận biết hay thấy hình sắc.
Vào lúc có một sự thấy xảy ra, nếu muốn tham thiền, chúng ta chỉ quán sát Chân Đế. Bất kỳ lúc nào thấy, chúng ta nói: Tôi đang thấy. Chúng ta phải chia câu: "Tôi đang thấy" thành hai phần: "Tôi", một phần, và "đang thấy", một phần khác. "Tôi" là Tục Đế và "đang thấy" là Chân Đế.
Giữa "Tôi" và "đang thấy" thì chúng ta chỉ quán sát "đang thấy" khi chúng ta hành thiền. Nếu chúng ta quán sát: "Tôi là kẻ hành thiền" là hành thiền sai. Nếu chúng ta chỉ quán sát "đang thấy" trong lúc hành thiền là hành thiền đúng. Vậy bạn phải cố gắng quán sát Chân Đế thuần túy trong khi hành thiền.
Nếu bạn không tham thiền trên Chân Đế, nhiều phiền não sẽ xảy đến với bạn. Nếu bạn lầm lẫn cho rằng nhãn thức là tôi; vậy là tà kiến. Nếu bạn thích đối tượng nhìn thấy thì tham ái phát sinh. Nếu bạn không thích thì sân hận phát sinh. Nếu không hiểu Vật Chất và Tâm chỉ là Vật Chất và Tâm hay Danh Sắc chỉ là Danh Sắc mà tưởng lầm Vật Chất và Tâm hay Danh Sắc là tôi, là anh thì si mê phát sinh.
Vào lúc một sự thấy xảy ra, nếu bạn không muốn phiền não nào đến với bạn thì hãy ghi nhận hay niệm "thấy, thấy". Khi niệm "thấy, thấy" thì nhãn thức trở thành đối tượng của sự ghi nhận. Khi bạn thấy rõ sự thấy là một hiện tượng và sự ghi nhận là một hiện tượng khác thì sự ghi nhận sẽ trở thành trí tuệ. Chỉ có hai hiện tượng thấy và ghi nhận sự thấy mà không có tôi, anh hay chị, đàn ông đàn bà vào lúc có sự thấy xảy ra.
Thế nên, mỗi khi chúng ta niệm "thấy, thấy, chúng ta có thể loại bỏ tham sân và si.
Đức Phật dạy: "Cakkhu Māpi Yathā Ando", có nghĩa là: Thiền sinh có mắt làm như mù.
Lời dạy này khuyên ta đừng nhìn bất cứ thứ gì mà ta muốn. Nhưng không có nghĩa là ta phải luôn luôn nhắm mắt lại. Câu này có ý khuyên ta chánh niệm mỗi khi ta nhìn.
Giả sử bạn đang đi về hướng Bắc lại muốn nhìn một vật gì đó ở hướng Tây, bạn phải xoay đầu lại để nhìn. Bạn đừng xoay vội.
Khi có ý muốn phát sinh, đầu tiên bạn phải niệm: muốn nhìn, muốn nhìn, muốn nhìn. Nếu không ghi nhận ý muốn nhìn, bạn sẽ lầm lẫn ý muốn này là tôi, nghĩa là tôi muốn nhìn. Đó là quan kiến sai lầm hay tà kiến.
Không phải là "Tôi" muốn nhìn. Muốn nhìn chỉ là hiện tượng tâm ước muốn.
Nếu bạn niệm "muốn nhìn, muốn nhìn" vào lúc có ý muốn, thì ý muốn trở thành đề mục để niệm và Tâm ghi nhận sẽ trở thành tuệ minh sát.
Nếu ghi nhận thật chú tâm chánh niệm thì tâm ghi nhận trở thành trí tuệ. Vậy vào lúc ghi nhận "muốn nhìn, muốn nhìn", những phiền não như tham lam, sân hận, si mê, tà kiến v.v... không thể nào xâm nhập vào tâm bạn được.
Vậy khi chúng ta quay đầu nhìn vật gì đừng quên chánh niệm. Phải ghi nhận hay niệm "quay, quay" rồi từ từ quán sát toàn thể tiến trình chuyển động.
Nếu chúng ta không ghi nhận chuyển động quay, chúng ta sẽ lầm lẫn cho rằng cái đầu đang quay: "Đầu tôi đang quay". Không phải đầu quay. Quay chỉ là chuyển động của yếu tố gió. Không có đầu, không có đàn ông, không có đàn bà. Khi một sự quay diễn ra, chỉ chuyển động quay là hiện tượng vô tri là Vật Chất hay Sắc và chỉ có Tâm ghi nhận là Tâm đang hiện diện mà thôi.
Khi quay hãy ghi nhận "quay, quay và quán sát toàn thể tiến trình chuyển động của sự quay. Khi ghi nhận quay, quay thì chuyển động quay trở thành đề mục để ghi nhận và Tâm ghi nhận trở thành tuệ minh sát. Vậy, do ở sự quay đầu chúng ta có thể đạt được tuệ minh sát.
Khi nhìn vật gì, hãy ghi nhận nhìn, nhìn, nhìn. Khi ghi nhận "nhìn, nhìn" thì "Tâm nhìn" sẽ trở thành đối tượng hay đề mục để ghi nhận; và sự "Chánh niệm ghi nhận Tâm nhìn" trở thành tuệ minh sát. Thế nên, bất kỳ muốn nhìn vật gì đều phải chánh niệm.